مالکیت فکری چیست؟ راهکارهای محافظت از مالکیت فکری چیست؟

اصطلاح مالکیت فکری به انگلیسی Intellectual Property شناخته می شود. برای پاسخ به این سوال که مالکیت فکری چیست، سازمان جهانی مالکیت فکری یا همان WIPO، مالکیت فکری را آفرینش‌های ذهنی اشخاص تعریف می‌کند.  نظام حقوقی کشورهای گوناگون از جمله ایران با تصویب چند قانون مالکیت فکری، از آفرینش و خلاقیت فکری پدیدآورندگان آثار فکری در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری حمایت و از سوء استفاده دیگران جلوگیری می کنند.

با نرم افزار مدیریت قرارداد دوات همراه باشید!

تعریف مالکیت فکری

مالکیت فکری را باید آفرینش‌ها و خلاقیت‌های فکری اشخاص در زمینه‌های علمی، صنعتی، ادبی و هنری دانست. امروزه دیگر  اشخاص حقوقی همانند شرکت‌ها نیز می‌توانند یک محصول فکری را خلق نموده و از حمایت‌های قانونی برخوردار شوند.

در نظام‌های حقوقی ایران، قوانین مالکیت فکری متعددی مانند قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب 1403، قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب  1348 و ... با هدف حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار فکری در زمینه های علمی، صنعتی، ادبی و هنری، به آنها اجازه می‌دهد تا از منافع مادی آن بهره مند شده و از سوء‌استفاده غیرمجاز دیگران جلوگیری کنند.

آیا مالکیت فکری همان مالکیت معنوی است؟

با وجود اینکه در میان نویسندگان حقوقی ایران در خصوص به کار بردن دو اصطلاح مالکیت فکری و مالکیت معنوی اختلاف‌نظر وجود دارد، به نظر می‌رسد که تفاوت این دو اصطلاح صرفا از لحاظ نظری بوده و در عمل می‌توان هریک از آنها را به جای یکدیگر استفاده نمود. با این حال، تمایل سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) بیشتر مبنی بر استفاده از اصطلاح مالکیت فکری است.

انواع مالکیت فکری

مالکیت فکری به دو شاخه اصلی مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم می‌شود.

مالکیت صنعتی

موضوع مالکیت صنعتی شامل علائمی است که اطلاعات را به ویژه به مصرف‌کنندگان در مورد محصولات و خدمات ارائه شده در بازار منتقل می‌کند تا از آنها در مقابل استفاده غیر‌مجاز از چنین علائمی که منجر به گمراهی مصرف‌کنندگان می‌شود حمایت به عمل آورد؛ برای مثال اختراعات، راه‌حل‌های جدید فنی در رابطه با ساختار محصول، طرح‌های صنعتی، علائم‌تجاری، نام تجاری، اسرار تجاری، رقابت غیرمنصفانه، نام دامنه، علائم جغرافیایی و اسامی مبدأ

مالکیت ادبی و هنری​

موضوع مالکیت ادبی و هنری که گاها حق مولف یا کپی رایت نیز شناخته می‌شود، آفرینش‌های مولفان و سایر آثار ادبی و هنری است؛ برای مثال کتاب، تابلوی نقاشی، مجسمه، عکس، آثار سینمایی، موسیقی و نرم‌افزار‌های رایانه‌ای.

 باید توجه داشت که مالکیت ادبی و هنری شامل حقوق جانبی یا حقوق مرتبط نیز می‌شود که از حقوق قانونی هنرمندان اجرا کننده، تهیه‌کنندگان آثار صوتی و سازمان‌های پخش رادیویی- تلویزیونی حمایت می‌کند.

​

جنبه مادی و معنوی مالکیت فکری

مالکیت فکری دارای دو جنبه مادی و معنوی است. جنبه مادی مالکیت فکری آن است که برای صاحب آن ارزش مالی دارد و می‌تواند مستقیم از آن کسب درآمد کند. جنبه معنوی مالکیت فکری برای پدیدآورندگان اثر فکری مستقیما ارزش مالی ایجاد نمی‌کند، بلکه به عنوان سوابق، شخص به آن افتخار می شود.

در جدول زیر تفاوت های جنبه مادی و معنوی مالکیت فکری ترسیم شده است.

چرا محافظت از مالکیت فکری اهمیت دارد؟

1-حمایت حقوقی از مالکیت فکری افراد و شرکت‌ها باعث می‌شود تا انگیزه بیشتری برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و آفرینش آثار جدید داشته باشند. بدون حفاظت از مالکیت فکری، احتمال سوء‌استفاده دیگران از محصول فکری پدیدآورنده افزایش پیدا می کند.

2- حمایت حقوقی از مالکیت فکری به شرکت‌ها امکان می‌دهد تا محصولات و خدمات منحصر به فرد خود را از رقبای خود متمایز کنند. این موضوع باعث می‌شود تا شرکت‌ها سهم بیشتری از بازار را به دست آورده و میزان سود خود را افزایش دهند.

3-حمایت حقوقی از مالکیت فکری باعث می‌شود تا مصرف‌کنندگان محصولات و خدمات اصلی را از تقلبی تشخیص دهند.

راهکارهای محافظت از مالکیت فکری

1- برای حمایت از محصولات فکری افراد و شرکت‌ها باید مجموعه ای از اصول، قوانین و مقررات ملی حمایت‌کننده وجود داشته باشد. در همین راستا، حقوق مالکیت‌ فکری مورد شناسایی اکثر نظام‌های حقوقی مانند ایران قرار گرفته است؛ برای مثال  در نظام حقوقی ایران، قانون حمایت از مالکیت صنعتی و قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، از مالکیت‌های صنعتی، علمی، ادبی و هنری اشخاص حمایت می‌کند.

حقوق مالکیت فکری، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری و اصولا موقتی بوده که قانون به پدیدآورنده یا صاحب یک محصول فکری اعطا می‌کند؛ برای مثال یک مخترع می‌تواند برای مدت 20 سال از حق اختراع خود شخصا استفاده کند یا در ازای مبلغی پول آن را به دیگری واگذار کند؛ صاحب حق اختراع می تواند دیگران را از استفاده غیرمجاز(بدون موافقت صاحب حق فکری) منع کند.

2- قانونگذار ایران در مواردی مانند اختراع، طرح صنعتی و علامت تجاری اصولا از شخصی حمایت می‌کند که اولین بار تقاضای ثبت آن را کرده باشد؛ این در حالی است که برخی از مصادیق مالکیت صنعتی مانند اسرار تجاری، نشانه‌های جغرافیایی و نام‌های تجاری برای آنکه از حمایت قانونی برخوردار شوند نیازمند ثبت نیستند.

لازم به ذکر است در حالی که ثبت مالکیت فکری در مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت  ایران، شرط قانونی لازم برای حمایت از مالکیت های صنعتی مانند اختراع، علامت تجاری، طرح صنعتی است، در مالکیت ادبی و هنری حمایت قانون به محض خلق اثر توسط پدیدآورنده آغاز می‌شود. با وجود اینکه در نظام حقوقی ایران در خصوص مالکیت‌های ادبی و هنری نیازی به ثبت وجود ندارد، ثبت آن می‌تواند مدرکی مفید برای اثبات مالکیت در صورت بروز اختلاف حقوقی باشد.

با توجه به اینکه ایران به معاهده PCT ملحق شده است، فرایند ثبت اختراع در کشورهای مختلف تسهیل شده است ولی هر کشوری با توجه به قوانین داخلی خود اختراع را بررسی می‌کند و بابت آن هزینه ثبت دریافت می‌کند؛ همین مسئله در خصوص علامت تجاری نیز وجود داشته و به موجب معاهده مادرید اشخاص می‌توانند تقاضای ثبت بین‌المللی علامت تجاری را نمایند. امکان ثبت بین‌المللی اختراع و علامت تجاری از طریق تسلیم اظهارنامه در وبسایت مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت  وجود دارد.

3- شرکت‌ها باید کارمندان خود را از سیاست‌های خود برای حفاظت از محصولات فکری شرکت آگاه کنند. کارمندان باید در مورد این موضوع که چه اطلاعاتی را نباید با دیگران به اشتراک بگذارند و نحوه محافظت از آن اطلاعات آموزش های لازم را ببینند. به طور کلی، ایجاد یک فرهنگ سازمانی که در آن حفاظت از مالکیت فکری ارزشمند تلقی شود دارای اهمیت است.

​4- یکی از مهم‌ترین راهکار‌ها در راستای محافظت از حقوق مالکیت فکری، انعقاد انواع قرارداد‌های مالکیت فکری است. قرارداد‌های مالکیت فکری انواع مختلفی دارند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می‌شود.

الف) قرارداد واگذاری: در این نوع قرارداد، صاحب حق مالکیت فکری تمام یا بخشی از حقوق مادی خود را به صورت دائمی یا برای مدت موقتی به شخص دیگری منتقل می‌کند. برای مثال، یک مخترع می‌تواند حقوق مادی اختراع خود را برای مدت معینی یا برای همیشه به شخص دیگری واگذار کند؛ البته سقف مدت حمایت از حق اختراع، بیست سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است.

ب) قرارداد لایسنس: در این نوع قرارداد، صاحب حق مالکیت فکری، به شخص دیگری اجازه می دهد تا از دارایی فکری او با شرایط مشخصی بهره برداری کند. برای مثال، یک شرکت می‌تواند به شرکت‌های دیگر مجوز بهره‌برداری از علامت تجاری خود را برای تولید و فروش محصولات مشابه اعطا کند.

ج) قرارداد استخدام برای خلق اثر: در این نوع قرارداد، شخصی برای خلق یک اثر فکری به استخدام دیگری در‌می‌آید. در این حالت، حق مالکیت فکری اثر خلق شده به کارفرما تعلق می‌گیرد. برای مثال، یک شرکت تبلیغاتی یک طراح گرافیک را برای ساخت تبلیغات استخدام می‌کند.

د) قرارداد محرمانگی و قرارداد عدم رقابت: گاهی ممکن است شرکتی مجبور باشد تا به کارمندان خود که با آنها قرارداد کار امضا کرده است، اجازه دسترسی به اطلاعات محرمانه خود را واگذار کند. در این مواقع، از جمله کارهایی که شرکت می‌تواند برای حفاظت از اطلاعات خود انجام دهد آن است که در قرارداد کار شرط کند، کارمند متعهد به رازداری در خصوص اطلاعات شرکت بوده (شرط محرمانگی) و یا اینکه کارمند حق رقابت با موضوع فعالیت کارفرما را ندارد و نمی‌تواند موضوع فعالیت کارفرما را به صورت شخصی یا از طریق تأسیس شرکت انجام دهد(شرط منع رقابت).

5- در نهایت، در صورت نقض حقوق مالکیت فکری پدیدآورنده، صاحب حق می‌تواند علیه متخلف طرح دعوی حقوقی کند. حکم دادگاه یا مرجع داوری می‌تواند شامل مطالبه خسارت، توقف فعالیت‌های شخص نقض‌کننده و سایر اقدامات قانونی باشد. در برخی موارد نقض حقوق مالکیت فکری جرم محسوب شده و در این صورت صاحب حق می تواند علاوه بر دعوای حقوقی، دعوای کیفری نیز مطرح کند.

نتیجه گیری

محافظت از مالکیت فکری یک امر ضروری برای تشویق نوآوری، ایجاد مزیت رقابتی، جذب سرمایه‌گذاری، رشد اقتصادی و حفاظت از حقوق مصرف‌کنندگان است. در همین راستا، نظام حقوقی ایران چند قانون مالکیت فکری را برای حمایت از  آثار فکری در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی و هنری تصویب کرده است.

 برای محافظت مؤثر از مالکیت فکری، راهکارهای مختلفی وجود دارد که ثبت مالکیت فکری یکی از مهم‌ترین آن‌ها است. ثبت اختراعات، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی و ... به صاحبان این دارایی‌ها امکان می‌دهد تا از حقوق انحصاری خود بهره‌مند شوند و و در صورت سوء استفاده دیگران اقدام به طرح دعوای حقوقی یا کیفری کنند.

در کنار ثبت، اقدامات دیگری مانند آموزش کارکنان، امضا کردم قراردادهای مالکیت فکری مانند محرمانگی و عدم رقابت نیز برای حفاظت از مالکیت فکری ضروری هستند.

فهرست منابع:

میرحسینی، سید حسن، مقدمه ای بر حقوق مالکیت معنوی، نشر میزان
رهبری، ابراهیم و وحید حسنی سنگانی، حقوق رقابت در عرصه مالکیت های فکری، انتشارت سمت
بیات، فرهاد، آنچه مشاور حقوقی باید بداند، انتشارات دادبانان