فورس ماژور چیست؟ نمونه بند فورس ماژور در قرارداد

​

در دنیای پیچیده و پویای قراردادها، همیشه این احتمال وجود دارد که رخدادهایی خارج از اراده و کنترل طرفین، اجرای تعهدات را مختل کنند. این وقایع می‌توانند در هر زمان و بدون پیش‌بینی قبلی اتفاق بیفتند؛ از بلایای طبیعی گرفته تا بحران‌های سیاسی و اقتصادی. در چنین شرایطی، مفهومی کلیدی به نام فورس ماژور (Force Majeure) وارد عمل می‌شود. این اصطلاح، هم در قراردادهای داخلی و هم در قراردادهای بین‌المللی نقش مهمی ایفا می‌کند و نبود آن در متن قرارداد، می‌تواند به اختلافات حقوقی پیچیده و پرهزینه منجر شود.

دوات در این مقاله به بررسی دقیق مفهوم فورس ماژور، ریشه لغوی و جایگاه آن در نظام حقوقی ایران، مصادیق و انواع آن، تفاوت آن با مفاهیمی نظیر هاردشیپ (Hardship) و تحریم، و در نهایت نمونه‌ای عملی از نحوه درج این بند در قراردادها پرداخته است.

معنی فورس ماژور

​فورس ماژور به مجموعه‌ای از شرایط و حوادثی اطلاق می‌شود که بدون دخالت یا تقصیر طرفین قرارداد، رخ داده و اجرای تمام یا بخشی از تعهدات قراردادی را غیرممکن یا شدیداً دشوار می‌کند. ویژگی بارز این حوادث، غیرقابل پیش‌بینی بودن، غیرقابل اجتناب بودن، و عدم امکان کنترل آن‌ها از سوی متعهد است. در واقع، فورس ماژور به نوعی حمایت قانونی برای متعهد فراهم می‌کند که در اثر حوادث قهری، از انجام تعهدات خود بازمانده است.

​​

فورس ماژور به انگلیسی

عبارت Force Majeure در واقع یک اصطلاح فرانسوی است که معنای تحت‌اللفظی آن «نیروی برتر» یا «قدرت قاهره» است. این اصطلاح در حقوق بین‌الملل و اسناد حقوقی به همان شکل وارد زبان انگلیسی شده و کاربرد گسترده‌ای در قراردادهای تجاری، ساخت‌وساز، حمل‌ونقل، بیمه، نفت و گاز، فناوری و سایر حوزه‌ها دارد.

جایگاه فورس ماژور در حقوق ایران

در حقوق ایران، واژه‌ی "فورس ماژور" به صورت اصطلاح فنی وارد نشده، اما مفهوم آن به وضوح در مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی آمده است:

ماده ۲۲۷: «متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه خسارت می شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به واسطه علت خارجی بوده است که‌ نمی‌توان مربوط به او نمود.»

ماده ۲۲۹: «اگر متعهد به واسطه حادثه که دفع آن خارج از حیطه اقتدار اوست نتواند از عهده تعهد خود برآید محکوم به تأدیه خسارت نخواهد بود.»

این مواد، شالوده‌ مفهومی فورس ماژور را در حقوق ایران تشکیل می‌دهند و از متعهد در برابر ادعای نقض قرارداد، در صورت وقوع حوادث قهری، حمایت می‌کنند.

انواع نمونه فورس ماژور

فورس ماژور بر اساس ماهیت حادثه، به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:​

۱. فورس ماژور طبیعی:

حوادثی که منشأ طبیعی دارند، از جمله:

زلزله

سیل

آتشفشان

طوفان

خشک‌سالی

بیماری‌های همه‌گیر مانند کووید ۱۹

۲. فورس ماژور انسانی یا سیاسی:

رخدادهایی که ناشی از دخالت انسان یا شرایط اجتماعی و سیاسی هستند، مانند:

جنگ

شورش

اعتصاب‌های سراسری

تحریم‌های اقتصادی

تصمیمات دولت‌ها یا نهادهای حاکمیتی

تغییر ناگهانی قوانین یا مقررات مؤثر بر قرارداد

مرجع تشخیص و اثبات شرایط فورس ماژور

تشخیص شرایط فورس ماژور، بستگی به توافق شما در خصوص شیوه مدیریت اختلافات قراردادی و تفسیر مراجع رسیدگی دارد. نکات مهم در این خصوص عبارت‌اند از:

• طرف متأثر باید در بازه‌ی زمانی مشخص‌شده، وقوع حادثه را به اطلاع طرف مقابل برساند.
• ارائه اسناد و مدارک مستدل (مانند اطلاعیه‌های رسمی، گزارشات هواشناسی، ابلاغیه‌های دولتی و...) الزامی است.
• لازم است رابطه‌ی مستقیم میان حادثه و عدم اجرای تعهد به‌طور دقیق اثبات شود.

​

در قراردادهای بین‌المللی، مرجع تشخیص فورس ماژور ممکن است متأثر از شرط داوری در قرارداد باشد و یک نهاد داوری یا مرجع ثالث مانند اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) که دستورالعمل‌های مشخصی در این زمینه ارائه کرده است، به بررسی شرایط فورس ماژور بپردازد.

تفاوت فورس ماژور با تحریم و هاردشیپ

تحریم:

تحریم‌های اقتصادی و سیاسی ممکن است در برخی موارد به عنوان فورس ماژور تلقی شوند. با این حال:

اگر تحریم از قبل قابل پیش‌بینی بوده باشد یا در زمان انعقاد قرارداد وجود داشته باشد، معمولاً مشمول فورس ماژور نمی‌شود.

طرفین باید درباره تأثیر تحریم در متن قرارداد شفاف‌سازی کنند.

هاردشیپ (Hardship):

هاردشیپ به معنی ایجاد شرایط سخت و ناعادلانه برای اجرای قرارداد است، نه ناتوانی مطلق. مثلاً افزایش شدید قیمت‌ها یا کاهش ارزش پول ملی ممکن است قرارداد را بسیار سنگین و پرهزینه کند، اما اجرا را غیرممکن نمی‌سازد. در برخی نظام‌های حقوقی، مانند حقوق فرانسه یا اصول UNIDROIT، امکان بازنگری یا تجدیدنظر در قرارداد به دلیل هاردشیپ وجود دارد، اما در ایران چنین امکانی به صراحت پیش‌بینی نشده است.

وظایف طرفین هنگام بروز فورس ماژور

با وقوع یک حادثه‌ی فورس ماژور، طرفین موظف به پیروی از مفاد قراردادی پیش‌بینی‌شده هستند. مهم‌ترین سناریوهای معمول عبارت‌اند از:

1. تعلیق موقت اجرای تعهدات: تا زمان برطرف‌شدن مانع، اجرای قرارداد متوقف می‌شود.
2. تمدید مدت قرارداد: مدت اجرای قرارداد به میزان زمان تاخیر ناشی از حادثه تمدید می‌شود.
3. فسخ یا اقاله قرارداد: اگر مانع به‌صورت دائمی باقی بماند، طرفین می‌توانند قرارداد را با توافق یا طبق شرایط مندرج در قرارداد خاتمه دهند.
4. حق فسخ یک‌طرفه: در برخی موارد و با پیش‌بینی قبلی، به یکی از طرفین حق داده می‌شود تا در صورت تداوم شرایط خاص، قرارداد را فسخ کند.

اهمیت درج بند فورس ماژور در قرارداد

عدم پیش‌بینی بند فورس ماژور می‌تواند به بروز اختلافات شدید حقوقی و مالی منجر شود، به‌ویژه در قراردادهایی که بلندمدت، حساس، یا بین‌المللی هستند. درج این بند با تعریف روشن مصادیق، مراحل اطلاع‌رسانی، مدارک لازم، و آثار حقوقی هر نوع حادثه، نقش مهمی در مدیریت ریسک قراردادی دارد. وجود چنین بندی نشان‌دهنده‌ی حرفه‌ای‌بودن در تنظیم قرارداد است و از بروز دعاوی طولانی در آینده جلوگیری می‌کند.

نمونه بند فورس ماژور

در ادامه، یک نمونه استاندارد و قابل‌استفاده از بند فورس ماژور ارائه می‌شود. این بند بسته به نوع قرارداد، حوزه فعالیت و خطرات محتمل، قابل ویرایش است:

1-12- فورس ماژور عبارت است از وقوع هرگونه حادثه‌ی خارجی غیرقابل کنترل، غیرقابل پیش بینی و غیرقابل دفع که مستند به عمل هیچ یک از طرفین قرارداد نباشد و تمام یا قسمتی از تعهدات این قرارداد را غیرقابل اجرا نماید و یا به تأخیر اندازد. فورس ماژور شامل سیل، زلزله، آتش سوزی، جنگ و دیگر حوادث طبیعی، قطع سراسری برق بوده لیکن محدود به این موارد نخواهد بود.

2-12- در صورت حدوث فورس ماژور، هر یک از طرفین که تحت تأثیر فورس ماژور قرار گرفته است، لازم است مراتب را ظرف مدت حداکثر..... روز از تاریخ وقوع حادثه فورس ماژور به صورت کتبی به طرف دیگر اطلاع دهد. طرفین نسبت به انجام تعهدات خود در طول مدت فورس ماژور مسئول نخواهند بود و می توانند نسبت به تعلیق، تعدیل و یا تمدید قرارداد توافق نمایند. در صورتی که فورس ماژور بیش از 90 روز به طول انجامد و توافقی در خصوص تعلیق، تعدیل یا تمدید قرارداد، فی مابین طرفین حاصل نگردد، هر یک از طرفین مجاز به فسخ قرارداد خواهد بود. بدیهی است طرفین ملزم به انجام تعهدات خود بعد از رفع موارد فورس ماژور و پیش از فسخ معامله هستند.

3-12- غیرقابل اجرا شدن انجام بخشی از تعهدات این قرارداد در اثر فورس ماژور، نباید موجب عدم انجام سایر تعهدات قراردادی شود.

4-12- صرف دشواری و ایجاد هاردشیپ در اجرای تعهدات اعم از تغییر وضعیت اقتصادی، ایجاد تحریم، نوسانات نرخ ارز، افزایش ناگهانی قیمت ها و غیره برای تحقق فورس ماژور کافی نیست و در چنین مواردی فورس ماژور محقق و تلقی نخواهد شد و در خصوص این شرایط مطابق ماده 9 این قرارداد عمل خواهد شد.

5-12- تشخیص تحقق فورس ماژور با کارشناس یا کارشناسان منتخب طرفین بوده و صرف ادعای تحقق فورس ماژور نمی‌تواند موجبی جهت عدم انجام یا تاخیر در انجام تعهدات و رفع مسئولیت طرفین در نظر گرفته شود، مگر اینکه طرف دیگر به صورت کتبی تحقق فورس ماژور را تأیید نماید.

6-12-در صورت خاتمه قرارداد در اثر فورس ماژور، کارفرما ظرف مدت 20 روز پس از اخذ نظر کارشناس )کارشناسان ( منتخب خود، عملیات صورت گرفته توسط پیمانکار را ارزیابی و مبالغ حاصله را به پیمانکار پرداخت می‌نماید. پیمانکار نیز ملزم است پیش از دریافت وجه از کارفرما، کلیه‌ی تجهیزات و وسایل را از کارگاه جمع آوری و کارگاه را پاکسازی نماید و حداکثر ظرف مدت 20روز به ناظر کارفرما تحویل دهد.

نتیجه‌گیری

فورس ماژور ابزاری حقوقی برای مدیریت وقایع پیش‌بینی‌ناپذیر و غیرقابل کنترل است. با پیش‌بینی این بند در قرارداد، طرفین می‌توانند از آثار مالی، اجرایی و حقوقی وقوع چنین حوادثی مصون بمانند. شناخت دقیق مفهوم فورس ماژور، تشخیص مرز آن با مفاهیم مشابهی مانند تحریم و هاردشیپ، و درک آثار حقوقی ناشی از آن، برای هر فعال حقوقی امری ضروری است.

برای تضمین شفافیت، اعتبار و ایمنی حقوقی قراردادها، به‌ویژه در پروژه‌های کلان و قراردادهای بلندمدت یا فرامرزی، توصیه می‌شود، تنظیم بند فورس ماژور تحت نظر یک حقوقدان متخصص در قراردادهای تجاری صورت گیرد. این اقدام می‌تواند موجب کاهش ریسک‌ قرارداد شده و منافع طرفین را به‌خوبی صیانت کند.

سوالات متداول

۱. آیا درج بند فورس ماژور در قرارداد الزامی است؟
بله، درج آن باعث شفافیت، کاهش ریسک و جلوگیری از اختلافات حقوقی می‌شود.

۲. فرق فورس ماژور با هاردشیپ چیست؟
فورس ماژور اجرای تعهدات را غیرممکن می‌کند، اما هاردشیپ فقط آن را دشوار و پرهزینه می‌سازد.

۳. آیا تحریم، فورس ماژور محسوب می‌شود؟
فقط در صورتی که غیرمنتظره و خارج از کنترل طرفین باشد؛ در غیر این صورت معمولاً نه.

۴. برای اثبات فورس ماژور چه باید ارائه شود؟
اسناد رسمی مانند اطلاعیه‌ها، گزارش‌ها و مدارک مرتبط که وقوع حادثه و تأثیر آن بر تعهدات را نشان دهند.

۵. آیا فورس ماژور باعث فسخ خودکار قرارداد می‌شود؟
خیر، ابتدا تعلیق یا تمدید ایجاد می‌شود؛ فسخ فقط در صورت تداوم طولانی یا توافق طرفین ممکن است.