اسرار تجاری در حقوق ایران + حمایت در مقابل کارمندان

اسرار تجاری در تعریفی کلی، اطلاعات ارزشمند تجاری محرمانه بوده و در حیات شرکت ها نقش اساسی دارند. اطلاعات و دانش فنی یک شرکت تجاری به دلیل تاثیر گذاری مستقیم بر توانایی رقابت با سایر شرکت ها، یکی از مهم ترین دارایی های آنها شناخته می شود؛ به همین دلیل شرکت های تجاری در قالب اسرار تجاری این اطلاعات و دانش فنی را محرمانه نگه می دارند تا از مزیت رقابتی خود در بازار حمایت کنند.

نرم افزار مدیریت قرارداد دوات در ادامه این نوشتار قصد دارد تا مفهوم اسرار تجاری، مصادیق اسرار تجاری، مالک اسرار تجاری و راهکارهای حفاظت از اسرار تجاری شرکت در مقابل کارمندان را شرح دهد.

مفهوم اسرار تجاری

بر اساس ماده 122 قانون حمایت از مالکیت صنعتی ایران، اسرار تجاری عبارت است از هر نوع اطلاعات تجاری که دارای ارزش اقتصادی مستقل بالقوه یا بالفعل یا ارزش رقابتی باشد و به سبب آنکه عموما ناشناخته است و به سادگی و از راه های قانونی قابل دستیابی یا احراز نیست، دارنده قانونی، تدابیر متعارفی را برای حفظ محرمانگی آنها ترتیب داده باشد.

توجه داشته باشید منظور از اینکه مالک سر تجاری تدابیر متعارفی را برای حفظ محرمانگی ترتیب داده باشد ثبت آن نزد مقامات عمومی نیست؛ توضیح اینکه برخلاف حق اختراع، طرح صنعتی و علامت تجاری که حمایت قانونگذار از جنبه مادی آن ها اصولا مشروط به ثبت در قلمرو جغرافیایی ایران است، حمایت قانونگذار از اسرار تجاری مشروط به ثبت آن در سامانه مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت ایران نیست.

اسرار تجاری تا زمانی که برای عموم افشا نشده باشند، مورد حمایت قانون بوده و مدت حمایت از آن ها محدود نیست. در حالی که ثبت اختراع، طرح صنعتی و ثبت علامت تجاری حمایت دائمی به مالک نمی دهد و برای مدت محدود و مشخصی مورد حمایت قانون قرار می گیرند.

مصادیق  اسرار تجاری

اسرار تجاری می تواند شامل تمام اشکال و انواع اطلاعات مهندسی، اقتصادی، فنی، علمی، تجاری یا مالی از جمله الگوها، نقشه ها، مجموعه ها، برنامه ها و قواعد (فرمول ها)، طرحها و روشها، ابزارها، فنون(تکنیک ها)، فرایندها، نرم افزارها، شناسه ها، فهرست های مشتریان، روش های انجام کار تجارت، اسرار تولید و اختراعات و طرح های صنعتی ثبت نشده باشد.

توجه داشته باشید که مصداق‌های اسرار تجاری منحصر به موارد بالا نبوده و هرگونه اطلاعات تجاری، در صورتی که سه شرط لازم از نظر قانونگذار را دارا باشد، به عنوان سر تجاری قابل حمایت است:

1-     دارای ارزش اقتصادی باشد.

2-     ناشناخته باشد و افشا نشده باشد؛ یعنی در دسترس عموم مردم نباشد یا اینکه شرکت های رقیب به آن دسترسی نداشته باشند.

3-     تدابیر متعارفی برای حفظ محرمانگی آنها ترتیب داده شده باشد. برای مثال، اقدامات امنیتی لازم را انجام داده و یا آنکه شرط محرمانگی و منع رقابت  در ضمن قرارداد کار با کارمندان شرکت درج شود.

مالک اسرار تجاری

حق بهره‌برداری از اسرار تجاری تا زمانی که اطلاعات افشا نشده و محرمانه باشد، در انحصار صاحب آن اسرار تجاری است. صاحب سر تجاری یا اشخاصی که از جانب او اجازه دارند، می توانند اسرار تجاری را به دیگران منتقل کنند.

اجازه مالک سر تجاری به دیگران در خصوص استفاده از اسرار تجاری، می تواند در قالب قرارداد هایی مانند وکالت و لایسنس باشد. منظور از قرارداد لایسنس نیز آن است که حق بهره برداری از سر تجاری برای مدت مشخص و در یک محدوده جغرافیایی معین توسط یکی از طرفین به دیگری واگذار شود.

توجه داشته باشید که بر اساس حکم قانونگذار، هر شخصی که اسرار تجاری خود را در اختیار دیگری قرار می دهد، باید موضوع سر تجاری بودن آن را به طرف مقابل اطلاع دهد؛ در غیر این صورت نقض اطلاعات از سوی دیگران نقض اسرار تجاری محسوب نمی شود.

دستیابی به اسرار تجاری یا افشای آنها، بدون اذن مالک، نقض اسرار تجاری محسوب می شود. البته قانونگذار دو مورد را استثنا نموده است:

1-     در صورتی که شخصی بدون نقض اسرار تجاری دیگران، به طور مستقل و در نتیجه فعالیت های خود، اطلاعات را کسب نماید.

2-     هرگاه دستیابی به اطلاعات، در نتیجه مهندسی معکوس صورت گرفته باشد.

قانونگذار ایران، مالک سر تجاری را در قانون حمایت از مالکیت صنعتی، قانون تجارت الکترونیک، قانون اجرای سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی، قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانه ای، مورد چتر حمایتی خود قرار داده و ضمن جرم انگاری نقض اسرار تجاری، برای مالک حق مطالبه خسارت را پیش بینی کرده است.

راهکارهای حفاظت از اسرار تجاری

گاهی ممکن است شرکتی مجبور باشد تا به کارمندان خود که با آنها قرارداد کار امضا کرده است، اجازه دسترسی به اطلاعات محرمانه خود را واگذار کند. در این مواقع، از جمله کارهایی که شرکت می تواند برای حفاظت از اسرار تجاری خود انجام دهد آن است که در قرارداد کار شرط کند،کارمند متعهد به رازداری در خصوص اطلاعات شرکت بوده (شرط محرمانگی) و یا اینکه کارمند حق رقابت با موضوع فعالیت کارفرما را ندارد و نمی تواند موضوع فعالیت کارفرما را به صورت شخصی یا از طریق تاسیس شرکت انجام دهد(شرط منع رقابت).

در ادامه بحث به بررسی دو شرط حفظ محرمانگی و شرط عدم رقابت خواهیم پرداخت.

• قرارداد محرمانگی و عدم افشای اطلاعات (NDA)

در قراردادهایی که احتمال تبادل اطلاعات و مدارک وجود داشته باشد و یا قراردادهایی که مفاد آن ها لازم است به صورت محرمانه حفظ شود، یک شرط حفظ محرمانگی و منع افشای اطلاعات محرمانه (Non-Disclosure Clause )درج می شود. البته توافق راجع به محرمانگی می تواند در قالب یک قرارداد مستقل نیز امضا شود.

با توجه به آنکه گاهی ممکن است کارمند به واسطه شغل خود به برخی از اطلاعات محرمانه شرکت مانند اسرار تجاری راجع به فرایند تولید یک محصول یا هر نوع اطلاعات محرمانه دیگری دسترسی داشته باشد، درج این شرط در قرارداد کار با کارمندان این شرکت ها توصیه می شود.

با وجود اینکه در عمل این شرط معمولا به صورت دو جانبه در قراردادها درج می شود، اما در خصوص روابط میان شرکت و کارمندان خود اصولا این شرط یک طرفه بوده و رعایت آن صرفا توسط کارمندان الزامی است؛ این موضوع به این دلیل است که شرکت مالک سر تجاری بوده و افشای آن سر تجاری توسط او به معنای صرف نظر کردن از امتیاز قانونی خود می باشد.

در نگارش شرط حفظی محرمانگی باید چند نکته مورد توجه شرکت ها و کارمندان قرار گیرد:

1-     اطلاعات محرمانه باید دقیقا مشخص شوند. برای مثال، کلیه اطلاعات و اسرار تجاری مربوط به موضوعات این قرارداد و یا ناشی از این قرارداد محرمانه محسوب می شود.

2-     مشخص شود که شرط محرمانگی چه مدل و نحوه ای از اطلاعات را شامل می شود. برای مثال، کلیه اطلاعات شفاهی، کتبی، الکترونیک و غیرالکترونیک مربوط به این قرارداد محرمانه محسوب می شود.

3-     شرط محرمانگی می تواند برای مدت نامحدودی باشد، اما مدت آن معمولا مشخص و معمولا مدتی زیادتر از مدت قرارداد کار اصلی است. بنابراین، با خاتمه قرارداد اصلی، شرط حفظ محرمانگی همچنان باید از سوی کارمندان سابق شرکت رعایت شود.

4-     تعهد به حفظ محرمانگی و عدم افشای اطلاعات و عدم ایجاد موجبات افشا از سوی کارمند شرکت درج شود.

5-     گاهی لازم است که استثنائاتی نیز در شرط محرمانگی ذکر شود . برای مثال، در صورتی که اسرار تجاری شرکت در اختیار عموم مردم قرار گرفته یا اینکه افشای اطلاعات به موجب مقررات قانونی یا حکم دادگاه صلاحیتدار، در حد ضرورت الزامی باشد، کارمند می تواند بر حسب مورد از اطلاعات مورد نظر استفاده کند یا اینکه آن را به دادگاه ارائه کند.

6-     بهتر است که یک مبلغ مشخص به عنوان تضمین اجرای این شرط مشخص شود، اما اگر این موضوع ممکن نباشد، عبارتی چون "جبران خسارت وارده توسط شخص نقض کننده" درج می شود. با توجه به شرایط فعلی اقتصادی و تورم موجود در اقتصاد ایران، توصیه می شود که میزان مبلغ به نحوی مشخص شود که در پایان مدت شرط محرمانگی ارزش خود را حفظ کرده باشد. برای مثال، ارزی خارجی مانند دلار تعیین شود و یا مبالغ ریالی بالاتر از عرف زمان حال در نظر گرفته شود.

  7- در قراردادهای محرمانگی که میان استارت آپ و کارمندان او منعقد می شود، قید کردن عدم استفاده از اطلاعات استارت آپ در راستای منافع شخصی یا راه اندازی کسب و کاری رقیب لازم است.

• قرارداد عدم رقابت

توافق محرمانگی ارتباط نزدیکی با توافق عدم رقابت دارد؛ اما با توجه به اینکه از برخی جهات کارآمدی شرط عدم رقابت را ندارد به شرکت ها توصیه می شود که آن را در کنار توافق محرمانگی با کارمندان خود امضا کنند.

 درج شرط عدم رقابت در قرارداد کار شرکت با کارمندان به معنای آن است که طرف مقابل برای مدتی معینی از همکاری با شرکت های رقیب در بازار ممنوع می شود. با توجه به اینکه ممکن است کارمندان شرکت با استخدام در شرکت دیگری یا تاسیس شرکتی مستقل، از اطلاعاتی که در زمان همکاری با شرکت به دست آورده اند استفاده کنند، به شرکت ها توصیه می شود تا در مواقعی که اقتضا دارد این شرط را در متن قرارداد کار خود با کارمندان اضافه کنند. البته توافق راجع به عدم رقابت می تواند در قالب یک قرارداد مستقل امضا شود اما اصولا در ضمن همان قرارداد کار و در ذیل شرط محرمانگی درج می شود.

به موجب شرط عدم رقابت، کارمند متعهد می شود تا به منظور حفظ منافع شرکت، برای مدت محدود و متعارف و در قلمرو جغرافیایی مشخصی که با حدود منافع شرکت تناسب دارد، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، از انجام دادن فعالیت هایی که شامل رقابت با شرکت است خودداری کند. بنابراین، بر خلاف شرط محرمانگی، شرط عدم رقابت اصولا باید محدود به مهلت متعارفی مانند دو سال باشد.

توجه داشته باشید که شرط عدم رقابت نباید باعث ایجاد انحصار و اخلال در رقابتِ میان شرکت های تجاری شود. این موضوع به این دلیل است که به موجب بند دوم ماده 45 قانون تسهیل رقابت و منع انحصار، وادار کردن اشخاص دیگر به امتناع از امضای قرارداد و یا محدود کردن قراردادهای آنها با رقیب در صورتی که منجر به اخلال در  رقابت شود ممنوع است.

در نگارش شرط عدم رقابت باید چند نکته مورد توجه شرکت ها و کارمندان قرار گیرد:

الف) از اطلاعات برای انجام رقابت استفاده نکنند.

ب) موجبات رقابت را توسط اشخاص ثالث ایجاد نکنند.

ج) چه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به رقابت نپردازند.

د) محصول یا خدمات را به رقبا ارائه نکنند.

ه) مدت و محدوده جغرافیایی مشخص باید درج شود.

سوالات متداول​

۱- اسرار تجاری چیست؟

اطلاعات ارزشمند تجاری محرمانه بوده و در حیات شرکت‌ها نقش اساسی دارند. اطلاعات و دانش فنی یک شرکت تجاری به دلیل تاثیر‌گذاری مستقیم بر توانایی رقابت با سایر شرکت‌ها، یکی از مهم‌ترین دارایی‌های آنها شناخته می‌شود.

۲- راهکارهای حفاظت از اسرار تجاری کدامند؟

الف- بستن قرارداد حفظ محرمانگی یا درج شرط محرمانگی در قرارداد با کارمند

ب- قرارداد عدم رقابت